Ετυμολογία
πατριάρχης < αρχαία ελληνικά πατριά (από το πατήρ) + ἄρχω (είμαι ο αρχηγός)
Ουσιαστικό
Πατριάρχης αρσενικό
1. Ο αρχηγός μιας πατριάς, ενός συνόλου απογόνων.
Στις πρώτες χιλιετίες της ανθρώπινης ιστορίας οι πατριές αποτελούνταν από πολλά άτομα και οικογένειες, όπως ήταν επί Πατριάρχου Αβραάμ, Ιακώβ και Ισάακ διότι και οι άνθρωποι τότε ζούσαν πολύ περισσότερο και έτσι γινόντουσαν οικογένειες από τα παιδιά και όλοι ζούσαν μαζί. Ο λόγος που η ηγεσία αποδίδεται στον πατέρα, πέραν της σωματικής δυνάμεως, είναι και διότι στον άνδρα έχει δώσει ο Θεός να ρίχνει τον σπόρο για να γεννηθεί ο άνθρωπος.
2. Εκκλησιαστικό αξίωμα που αποδίδεται σε επισκόπους οι οποίοι έχουν διοικητικά την εποπτεία και τον συντονισμό μιας μεγαλύτερης περιοχής. Ωστόσο, ο Πατριάρχης παραμένει ενώπιον του Χριστού Επίσκοπος όπως και όλοι οι άλλοι, και δεν έχει κάποιου είδους άλλη χειροτονία που τον ανεβάζει πάνω από τους υπόλοιπους σε αξίωμα.
Στην εκκλησιαστική Ιστορία αναφέρεται ότι αρχικά όλοι οι επίσκοποι ελάμβαναν αυτό τον τίτλο του Πατριάρχη. Από τον 5ο όμως αιώνα άρχισε να περιορίζεται, χορηγούμενος μόνο στους επισκόπους των πέντε πρεσβυγενών θρόνων της χριστιανοσύνης, δηλαδή της Ρώμης, Κωνσταντινούπολης, Αλεξάνδρειας, Αντιόχειας και Ιερουσαλήμ.
Η αρμοδιότητά τους επεκτάθηκε στα γειτονικά εδάφη και περιέλαβε ορισμένα σημαντικά δικαιώματα, όπως το δικαίωμα του Πατριάρχει να ορίζει τοπικούς Μητροπολίτες, δηλαδή επισκόπους που επιβλέπουν μια περιοχή, να συγκαλούν σύνοδο για να αποφασίζουν για σημαντικά θέματα, να ασκούν πειθαρχική και ποινική εξουσία προς όσους παραβαίνουν τους Ιερούς Κανόνες.
Σημείωση: Της Ρώμης έχει πλέον πάψει να είναι ορθόδοξο Πατριαρχείο, μετά το σχίσμα του 1054.
Στην εκκλησιαστική ιστορία
Στην εκκλησιαστική Ιστορία αναφέρεται ότι αρχικά όλοι οι επίσκοποι ελάμβαναν αυτό τον τίτλο του Πατριάρχη. Από τον 5ο όμως αιώνα άρχισε να περιορίζεται, χορηγούμενος μόνο στους επισκόπους των πέντε πρεσβυγενών θρόνων της χριστιανοσύνης, δηλαδή της Ρώμης, Κωνσταντινούπολης, Αλεξάνδρειας, Αντιόχειας και Ιερουσαλήμ.
Η αρμοδιότητά τους επεκτάθηκε στα γειτονικά εδάφη και περιέλαβε ορισμένα σημαντικά δικαιώματα, όπως το δικαίωμα να ορίζει τους τοπικούς Μητροπολίτες, να συγκαλούν σύνοδο αυτών, να ασκούν πειθαρχική και ποινική εξουσία επ΄ αυτώ.
Σημείωση: Της Ρώμης έχει αντικατασταθεί πλέον από τον Πάπα ο οποίος είναι αιρετικός.