Μαθαίνω τη δομή του Όρθρου των Κυριακών

Πάμε να δούμε την δομή του Όρθρου των Κυριακών γενικά και κατόπιν
θα εξετάσουμε για την Κυριακή 2 Φεβρουαρίου 2025,
συγκεκριμένα, πώς διαμορφώνεται.

Σημείωση: Όσα είναι σημειωμένα με πράσινο, είναι τα στοιχεία που παραμένουν σταθερά και τα λέμε κάθε φορά ακριβώς τα ίδια, ασχέτως αν τα ψάλλουμε σε άλλον ήχο, ενώ όλα τα υπόλοιπα στοιχεία αλλάζουν κάθε Κυριακή.

---

Ανάλυση:

Η ακολουθία του Όρθρου ξεκινάει με το· Εὐλογητὸς ὁ Θεός… το· Βασιλεῦ Οὐράνιε… και κατόπιν διαβάζει ο αναγνώστης ή ο ψάλτης το τρισάγιον. Μετά το τρισάγιον, διαβάζει ο ψάλτης πάντα τα επόμενα τρία τροπάρια:

Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου, καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν σου, νίκας τοῖς βασιλεῦσι, κατὰ βαρβάρων δωρούμενος, καὶ τὸ σὸν φυλάττων, διὰ τοῦ Σταυροῦ σου πολίτευμα.

Δόξα.
Ὁ ὑψωθεὶς ἐν τῷ Σταυρῷ ἑκουσίως, τῇ ἐπωνύμῳ σου καινῇ πολιτείᾳ, τοὺς οἰκτιρμούς σου δώρησαι, Χριστὲ ὁ Θεός, εὔφρανον ἐν τῇ δυνάμει σου, τοὺς πιστοὺς βασιλεῖς ἡμῶν, νίκας χορηγῶν αὐτοῖς, κατὰ τῶν πολεμίων, τὴν συμμαχίαν ἔχοιεν τὴν σήν, ὅπλον εἰρήνης, ἀήττητον τρόπαιον.

Καὶ νῦν. Θεοτοκίον.
Προστασία φοβερὰ καὶ ἀκαταίσχυντε, μὴ παρίδῃς, ἀγαθή, τὰς ἱκεσίας ἡμῶν, πανύμνητε Θεοτόκε, στήριξον ὀρθοδόξων πολιτείαν, σῷζε οὓς ἐκέλευσας βασιλεύειν, καὶ χορήγει αὐτοῖς οὐρανόθεν τὴν νίκην· διότι ἔτεκες τὸν Θεόν, μόνη εὐλογημένη.

Παρακαλεί ο λαός τον Θεό από την αρχή του Όρθρου να τον βοηθά σε όλα τα επίπεδα: να τον βοηθά να είναι ελεύθερος και ασφαλής, να έχει νίκες κατά των εχθρών που τον επιβουλεύονται και να γενικά να τον προστατεύει από κάθε εχθρό και πολέμιο. Αυτό το αίτημα διαμορφώθηκε την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας όπου οι εχθροί ήταν άνθρωποι, πολλοί και σε όλα τα μέτωπα, ενώ πλέον οι εχθροί είναι κυρίως οι δαίμονες και όσοι τους υπηρετούν αλλά δεν έχουμε βασιλέα, ούτε διεξάγουμε συνέχεια πολέμους. Επίσης, είναι έντονη η αναφορά στον Τίμιο Σταυρό ο οποίος είναι το όπλο δια του οποίου αγωνιζόμαστε και νικούμε και όχι τα ανθρώπινα όπλα καταστροφής.

Μετά τα τρία αυτά τροπάρια και την αίτηση υπό του ιερέως, ακολουθεί ο Εξάψαλμος, 6 ψαλμοί που έχει ορίσει η Εκκλησία να διαβάζονται στην αρχή του Όρθρου. Ο τελευταίος εξ αυτών διαβάζεται και σε άλλες ακολουθίες. Σαν εξάδα μαζί πάντως διαβάζονται μόνο στον Όρθρο. Κατά τη διάρκεια αναγνώσεως του εξάψαλμου στεκόμαστε όρθιοι και δεν κάνουμε τον σταυρό μας, ούτε στο Δόξα Πατρί…

Ο λόγος είναι ότι οι Πατέρες έχουν ορίσει πως ο εξαψαλμός μάς θυμίζει την ώρα της κρίσεως, που λέγεται ότι θα διαρκέσει όσο η ανάγνωση αυτών των ψαλμών και τότε δεν θα υπάρχει έλεος αλλά ούτε και χρόνος ο άνθρωπος να κάνει τον σταυρό του για να τον βοηθήσει ο Θεός!

Μετά τον εξάψαλμο ακολουθεί η μεγάλη συναπτή, δηλαδή αιτήματα που απευθύνει ο ιερέας προς τον λαό και τον Θεό. Ο ιερέας μάς προτρέπει καθόλη τη διάρκεια του όρθρου να σκεφτόμαστε και να προσευχόμαστε για όλους τους αδελφούς μας που έχουν ανάγκη καθότι εκείνος μέσα στο ιερό, κάνει τη λεγομένη προσκομιδή όπου βγάζει μερίδες για όσων τα ονόματα θα μνημονευτούν αλλά και όσων οι πιστοί μνημονεύουν νοερά. Άρα όταν μας προτρέπει ο ιερέας με το ρήμα “δεηθῶμεν” και απαντά ο ψάλτης “Κύριε ἐλέησον…” πρέπει να προσευχόμαστε για όσους ξέρουμε που έχουν ανάγκη και όχι να σκεφτόμαστε διάφορα.

Μετά λοιπόν τα λόγια του ιερέα, αρχίζουν να ψάλλουν οι ψάλτες το Θεός Κύριος… στον ήχο της εβδομάδος όπως φαίνεται παρακάτω στο PDF. Το “…εὐλογημένος ὀ ἐρχόμενος ἐν ὀνόματι Κυρίου…” είναι φράση που μας θυμίζει την θριαμβευτική είσοδο του Κυρίου στα Ιεροσόλυμα και μια φράση που αναφέρεται στον Μεσσία Χριστό και Σωτήρα του κόσμου. Το Θεός Κύριος λέγεται σε όλους τους Όρθρους εκτός κι αν είναι πένθιμη ή νεκρώσιμος ημέρα, οπότε αντικαθίσταται από το Ἀλληλούια… με άλλους στίχους, όπως συμβαίνει ιδιαιτέρως την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Τις Κυριακές έχουμε πάντα Θεός Κύριος, εκτός της περιόδου του Πάσχα που έχουμε Χριστός Ανέστη…

Μετά ακολουθούν τα απολυτίκια της ημέρας, των εορτών ή των προσώπων που τιμούμε, με πρώτο το αναστάσιμο του ήχου της εβδομάδος. Μετά ακολουθεί το απολυτίκιο της εορτής ή του Αγίου (την Κυριακή θα είναι της Υπαπαντής) και μετά το Θεοτοκίον, δηλαδή τροπάριο αφιερωμένο στην Παναγία.

Μετά τα υπενθυμιστικά λόγια του ιερέα προς τους πιστούς για προσευχή, συνεχίζουν οι ψάλτες ψέλνοντας τα Καθίσματα, δηλαδή τροπάρια που αφορούν την εορτή και μας ενημερώνουν για το ποια γεγονότα διαδραματίστηκαν, ποια πρόσωπα συμμετείχαν κ.ο.κ. Λέγονται Καθίσματα επειδή κανονικά διαβάζονται στίχοι από το ψαλτήριο πριν από τα τροπάρια όταν και οι πιστοί είναι όρθιοι, ενώ όταν ψέλλονται αυτά τα τροπάρια οι πιστοί κάθονται να ξεκουραστούν.

Την εορτή έχουμε οπωσδήποτε καθίσματα από τα αναστάσιμα, τα οποία τα βρίσκουμε στην Παρακλητική, και αν εορτάζει άγιος ή έχουμε κάποια εορτή, λέμε και τροπάρια από το μηναίο για την εορτή, οπότε γίνεται συνδυασμός. Παραπάνω βλέπουμε (στις σελίδες 1 και 2) ότι τα Καθίσματα είναι σε ομάδες των 3, δύο για την Ανάσταση και 1 για την Υπαπαντή.

Μετά τα καθίσματα συνήθως ακολουθούν τα Αναστάσιμα Ευλογητάρια εκτός εξαιρέσεων. Η Κυριακή όπου εορτάζεται και άλλη Δεσποτική εορτή είναι μία τέτοια εξαίρεση.

Τα ευλογητάρια είναι:

Τα ευλογητάρια τα αναστάσιμα αναφέρονται στα γεγονότα της αναστάσεως και τις μυροφόρες που έδραμαν πρώτες στο μνήμα για να αλείψουν το σώμα του Χριστού και να τον θάψουν ως έπρεπε, μη γνωρίζοντας ότι είχε αναστηθεί. Για να μας θυμίζουν και εμάς ότι “λίαν πρωί” και “ὄρθρου βαθέος” πρέπει να σηκωνόμαστε να πάμε στην Εκκλησία για να συναντήσουμε τον αναστάντα Χριστό.

Μετά τα ευλογητάρια πάλι ο ιερέας υπενθυμίζει στους πιστούς να προσεύχονται για όλους και να αναπέμπουν δεήσεις προς τον Τριαδικό Θεό. Κατόπιν, ακολουθεί η ανάγνωση της υπακοής του ήχου της εβδομάδος και το ψάλσιμο των Αναβαθμών (σελίδες 2&3 στο PDF). Οι Αναβαθμοί είναι σύντομα τροπάρια σε τριάδες (3 ή 4) που είναι παρμένα από στίχους των ψαλμών του Δαβίδ, διαμορφωμένων βάσει της μουσικής του εκάστοτε ήχου. Στο τέλος αυτών ακολουθεί το Προκείμενο που είναι πάλι στίχος από τους ψαλμούς του Δαβίδ που λέγεται προ του Ευαγγελίου.

Ο στίχος αυτός δεν είναι τυχαίος αλλά ορίζεται με βάση την εορτή. Συνήθως τις Κυριακές είναι αναστάσιμος αφού προηγείται η εορτή της Αναστάσεως, αλλά αυτήν την Κυριακή που έχουμε δύο δεσποτικές εορτές, η Υπαπαντή προβάλλεται περισσότερο και άρα ο στίχος προκύπτει από αυτήν.

Ακολουθεί η ανάγνωση του εωθινού ευαγγελίου, που τις Κυριακές είναι πάντα αναστάσιμο και ένα από 11 συγκεκριμένα ευαγγέλια που έχουν επιλεγεί και τα οποία ανακυκλώνονται. Δηλαδή, κάθε εβδομάδα διαβάζουμε και από ένα και όταν τελειώσει ο κύκλος, αρχίζουμε από την αρχή. Με βάση το εωθινό ευαγγέλιο ορίζονται και τα Εξαποστειλάρια τα αναστάσιμα και το Δοξαστικό των Αίνων (αν ψαλλεί το Εωθινό και όχι κάποιο άλλο). Τις άλλες ημέρες, εωθινό ευαγγέλιο λέγεται μόνο αν εορτάζεται μεγάλος άγιος και ορίζεται αναλόγως την τάξη του αγίου: Μεγαλομάρτυς, Ιεράρχης, Όσιος, Οσία, Απόστολος κτλ.

Τα 11 Εωθινά ευαγγέλια περιέχουν τα τμήματα των τεσσάρων ευαγγελίων που αφορούν τα γεγονότα της Αναστάσεως. Η Εκκλησία έχει μαζέψει τα κεφάλαια που αφορούν την ανάσταση από τους 4 ευαγγελιστές και τα έχει χωρίσει σε 11 κομμάτια, βάσει των 11 αποστόλων που είδαν τον Κύριο μετά την Ανάσταση, έτσι σε 11 εβδομάδες ο πιστός αν παρακολουθεί τον Όρθρο των Κυριακών, ακούει όλα τα γεγονότα που έχουν καταγράψει οι ευαγγελιστές και αφορούν την Ανάσταση του Κυρίου.

Επίσης, το ευαγγέλιο αυτό διαβάζεται μέσα στο ιερό, επάνω στην Αγία Τράπεζα, που είναι ο τάφος του Χριστού, και ο Ιερέας που θα το αναγνώσει πρέπει να φορά υποχρεωτικά λευκή στολή, ώστε να υπενθυμίζει στους πιστούς τον Άγγελο όπου καθόταν επάνω στον τάφο και μετέφερε το μήνυμα στις Μυροφόρες.

Μετά το Ευαγγέλιο ο ψάλτης ή ο αναγνώστης διαβάζει το, που το διαβάζουμε ΜΟΝΟ στον Όρθρο των Κυριακών και την περίοδο του Πάσχα αλλού:

Ἀνάστασιν Χριστοῦ θεασάμενοι, προσκυνήσωμεν Ἅγιον, Κύριον, Ἰησοῦν τὸν μόνον ἀναμάρτητον. Τὸν Σταυρόν σου, Χριστέ, προσκυνοῦμεν, καὶ τὴν ἁγίαν σου Ἀνάστασιν ὑμνοῦμεν καὶ δοξάζομεν. Σὺ γὰρ εἶ Θεὸς ἡμῶν, ἐκτὸς σοῦ ἄλλον οὐκ οἴδαμεν, τὸ ὄνομά σου ὀνομάζομεν. Δεῦτε πάντες οἱ πιστοί, προσκυνήσωμεν τὴν τοῦ Χριστοῦ ἁγίαν Ἀνάστασιν. Ἰδοὺ γὰρ ἦλθε διὰ τοῦ Σταυροῦ, χαρὰ ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ. Διὰ παντὸς εὐλογοῦντες τὸν Κύριον, ὑμνοῦμεν τὴν Ἀνάστασιν αὐτοῦ· Σταυρὸν γὰρ ὑπομείνας δι’ ἡμᾶς, θανάτῳ θάνατον ὤλεσεν.

Μετά ακολουθεί ο Ν΄ Ψαλμός, Ἐλέησόν με ὁ Θεός…, που αυτή τη φορά δεν διαβάζεται απλώς αλλά ψάλλεται και την ώρα εκείνη ο ιερέας εξέρχεται του ιερού βήματος κρατώντας το ευαγγέλιο και οι πιστοί προσέρχονται και το ασπάζονται. (βίντεο) Έπειτα πάει και το εναποθέτει στον Νάρθηκα δίπλα στις εικόνες ώστε να το προσκυνούν οι πιστοί εισερχόμενοι κατόπιν. Αυτή η απόθεση του Ευαγγελίου στον Νάρθηκα γίνεται μόνο κάθε Κυριακή.

Μετά από ορισμένα τροπάρια που ακολουθούν που ψέλνουν οι ψάλτες και αφορούν πάλι την εορτή (είτε τα Αναστάσιμα) αν δεν υπάρχουν, ο ιερέας εύχεται υπέρ του λαού και ζητά τις πρεσβείες όλων των αγίων. Μόλις τελειώσει, ακολουθούν οι Κανόνες.

Οι Κανόνες είναι υμνολογικά κείμενα που χωρίζονται σε 9 ωδές, εκ των οποίων μόνο οι 8 λέγονται, διότι η μία παραλείπεται καθότι πένθιμη και λυπητερή, η β΄. Εκ των 8 ωδών, ψάλλονται συνήθως οι δύο πρώτες, α΄ και γ΄, στις ενορίες. Σε μοναστήρια μπορεί να ακούσει κάποιος να ψάλλονται και οι 9 ωδές.

Οι Κανόνες περιλαμβάνουν τροπάρια που αναφέρουν πολύ πιο αναλυτικά το τι εορτάζουμε την εκάστοτε ημέρα. Αν πρόκειται για βίο αγίου καλύπτουν όλην του την ζωή, τις αρετές του, τα πνευματικά του κατορθώματα κ.ο.κ. Αν πρόκειται για εορτή, αναφέρουν τα γεγονότα και τα πρόσωπα που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο σ’ αυτά πιο αναλυτικά.

Σε προηγούμενες εποχές, που οι πιστοί δεν είχαν βιβλία να διαβάσουν ώστε να μαθαίνουν για την ζωή των αγίων, ούτε διαδίκτυο και ιστοσελίδες για να περιηγηθούν, ακούγανε τους κανόνες και μαθαίνανε, οπότε οι κανόνες κατέχουν μια πολύ σημαντική θέση στην ζωή της Εκκλησίας.

Όπως είπαμε, στις ενορίες ψάλλονται οι δύο πρώτες ωδές και παραλείπονται οι υπόλοιπες. Μετά την γ΄ ωδή, συνήθως ακολουθούν καθίσματα και αν υπάρχει διπλός εορτασμός, διαβάζονται το κοντάκιο και ο Οίκος της μίας εκ των δύο εορτών, της δευτέρας κατά τάξη. Την Κυριακή, όπως είπαμε, πρώτη στην τάξη είναι η Υπαπαντή και ακολουθεί η Ανάσταση, επειδή η Υπαπαντή είναι μία φορά τον χρόνο και τα τροπάρια θα τα ακούσουμε μία φορά. Μετά τη μικρά συναπτή (δηλαδή υπενθυμιστικά λόγια του ιερέα προς τους πιστούς για να προσεύχονται), διαβάζουν ο ψάλτης ή ο αναγνώστης το Κοντάκιον, τον Οίκο της πρώτης τη τάξει εορτής και κατόπιν το Συναξάριο όπου αναφέρονται όλοι οι άγιοι που έχουν κοιμηθεί, μαρτυρήσει ή άλλα σημαντικά γεγονότα που τιμούμε εκείνη την ημέρα. Στις 2 Φεβρουαρίου τιμάται εκτός από την Υπαπαντή και ο Άγιος Μάρτυρας Αγαθόδωρος (σελ. 7 του pdf).

Έπειτα ψάλλονται οι καταβασίες, στις οποίες χτυπάνε και οι καμπάνες του ναού για να καλέσουν τους πιστούς που δεν έχουν έρθει ακόμη και να τους ενημερώσουν ότι ο Όρθρος είναι στα μισά.

Από τις 9 ωδές ξεχωριστή θέση έχει η 9η που είναι αφιερωμένη στην Παναγία. Πριν λοιπόν από την καταβασία της 9ης Ωδής, που είναι και το τελευταίο τροπάριο της ωδής, ψάλλεται άλλοτε η Τιμιωτέρα, δηλαδή στίχοι από την Ωδή της Θεοτόκου, είτε όπως στην περίπτωση της Υπαπαντής, τροπάρια δοξολογικά προς τη Θεοτόκο που όμως αφορούν τη συγκεκριμένη εορτή.

Αφού ολοκληρωθούν οι καταβασίες και ψαλλούν όλα τα τροπάρια, λέγονται τα εξαποστειλάρια, αφού πρωτά οι ψάλτες ψάλλουν εναλλάξ τους στίχους:

Ἅγιος Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν,
Ἅγιος Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν.
Ἅγιος Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν.
Ὑψοῦτε Κύριον τὸν Θεὸν ἡμῶν, καὶ προσκυνεῖτε τῷ ὑποποδίῳ τῶν ποδῶν αὐτοῦ.
Ὅτι Ἅγιός ἐστιν.

Επαναλαμβάνουμε τρεις φορές το «Ἅγιος Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν», διότι τρία είναι τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδος αλλά ένας Θεός. Αμέσως ψάλλονται τα εξαποστειλάρια δηλαδή τροπάρια που αφορούν τους μαθητές τους Χριστού, άνδρες και γυναίκες, ιδιαιτέρως αυτούς που με τον ένα ή τον άλλον τρόπο συμμετείχαν στα γεγονότα της Αναστάσεως και τους οποίους ακούσαμε στο εωθινό ευαγγέλιο της συγκεκριμένης ημέρας. Αυτούς ο Κύριος «ἐξαπέστειλε επὶ τὸ κήρυγμα», ώστε να μάθουν όλοι οι άνθρωποι για τον μόνο που μπορεί να τους σώσει από την αμαρτία, τον θάνατο και τον διάβολο. Αυτούς λοιπόν τους τιμούμε εξόχως στην ακολουθία του Όρθρου με τα τροπάρια αυτά.

Μετά τα εξαποστειλάρια, ψάλλονται οι αίνοι, τροπάρια με άλλη μελωδία, που πάλι διηγούνται τα γεγονότα της εορτής της μέρας και των οποίων τροπαρίων προπορεύονται στίχοι από ύμνους τους Δαβίδ, συγκεκριμένα οι ΡΜΗ΄, ΡΜΘ΄ και ΡΝ΄ (148-150). Τις Κυριακές ψάλλονται 8 τέτοια τροπάρια, 4 αναστάσιμα και 4 της εορτής, εφόσον υπάρχει εορτή, αλλιώς ψάλλονται άλλα 4+4 της Αναστάσεως, τα δεύτερα 4 λέγονται ανατολικά.

Στο τέλος των αίνων ψάλλεται το δοξαστικό, που είναι ένα πιο αργό τροπάριο, πιο επιβλητικό και μεγαλοπρεπές είτε σχετικό με την Ανάσταση, είτε σχετικό με την Εορτή, αναλόγως πάλι τι είναι πρώτο τη τάξει. Την ερχομένη Κυριακή προηγείται η Υπαπαντή, οπότε το δοξαστικό θα έχει σχέση με την εορτή αυτή.

Τέλος ψάλλεται η Δοξολογία στον ορισμένο ήχο, και μετά από ένα ακόμη τροπάριο αναστάσιμο, (γίνεται η απόλυσις του Όρθρου ή) ξεκινά η Θεία Λειτουργία.

---