Ο Διάκος, ήταν παιδί ενός κλέφτη, του Νικολάου Γραμματικού. Ήταν γνωστός στην περιοχή με το παρατσούκλι ο «ψυχογιός». Σε ηλικία 12 ετών στάλθηκε από την μητέρα του στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στην Αρτοτίνα Φωκίδας. Στα δεκαεπτά του ήταν ήδη μοναχός και πέντε χρονιά μετά χειροτονήθηκε σε διάκονο (διάκος).
Σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση, όταν ο Αθανάσιος Διάκος ήταν ακόμη μοναχός, ένας Τούρκος πασάς πήγε στο μοναστήρι όπου εντυπωσιάστηκε από την εμφάνιση του. Ο Διάκος προσεβλήθη από τις άσεμνες και ανήθικες προτάσεις του Τούρκου και μετά από έναν καυγά τον σκότωσε. Έτσι ο μοναχός διάκονος αναγκάστηκε να καταφύγει στα βουνά και να γίνει κλέφτης.
Ο Κλέφτης Αθανάσιος Διάκος
Μια άλλη λαϊκή παράδοση θέλει τον Αθανάσιο Διάκο σε γάμο στην Αρτοτίνα. Εκεί, μια αδέσποτη σφαίρα σκότωσε τον γιο της Κοντογιάννενας αλλά ο φόνος καταλογίστηκε αδίκως σε εκείνον. Αναγκαζόμενος να καταφύγει στα περίχωρα έφτασε στο λημέρι του Τσαμ Καλογέρου, γνωστού κλέφτη της Δωρίδος. Κάπως έτσι έγινε και εκείνος κλέφτης. Ο Αθανάσιος Διάκος από την αρχή της δράσης του ως κλέφτης, θα διακριθεί στις συγκρούσεις με τους Τούρκους. Όταν ο Καπετάνιος Τσαμ Καλόγερος τραυματίστηκε βαριά στο πόδι σε μια συμπλοκή, ο Διάκος ήταν εκείνος που έμεινε κοντά του για να τον υπερασπιστεί. Στην συνέχεια τον μετέφερε ως την Γραμμένη Οξυά στην πλάτη του. Ο ίδιος ο Τσαμ Καλόγερος βαθιά συγκινημένος είχε πει στους άλλους κλέφτες: «Αν πεθάνω, αυτός θα πρέπει να γίνει ο καπετάνιος σας».
Ο Αθανάσιος Διάκος στον στρατό του Αλή Πασά
Την περίοδο που οι Τούρκοι σκότωσαν τον πατέρα του και έναν από τους αδερφούς του, τον Απόστολο Γραμματικό, ο Διάκος ηγούνταν μιας μικρής ομάδας και αποδεκάτισε το Τουρκικό απόσπασμα της περιοχής, μαζί με τους άντρες του. Από τότε ο Αθανάσιος Διάκος μπήκε στο Τουρκικό στόχαστρο. Από την άλλη όμως, ο Αλή Πασάς στα Γιάννενα έκανε σχέδια κατά του Σουλτάνου. Κάλεσε όλους τους καπετάνιους Αρβανίτες και Χριστιανούς. Αντί όμως να πάει ο Σκαλτσοδήμος ως αντιπρόσωπος των αρματολών του Λιδωρικίου, έστειλε τον Διάκο στην θέση του. Έτσι και με αυτόν τον τρόπο ο Αθανάσιος Διάκος έγινε αρματολός στον στρατό του Αλή Πασά το 1814 – 1816. Εκεί γνώρισε και τον Οδυσσέα Ανδρούτσο.