Ὁ ὅσιος Ἀρσένιος γεννήθηκε στὸ χωριὸ Καρυὲς (Ἄνω καὶ Κάτω Καρυά, ἐρειπωμένο σήμερα) Φωκίδος. Ἐπέλεξε ἐνωρὶς τὸν ἀσκητικὸ βίο, ἔχοντας ὡς τόπο «καταφυγῆς» του μικρὸ σπήλαιο. Ὅταν ὡρίμασε πνευματικὰ καὶ ἔνιωθε τὴ χάρη τοῦ Θεοῦ νὰ τὸν ἐνδυναμώνει, προχώρησε στὴν ἴδρυση κοινόβιου μοναστηριοῦ στὴ Βαρνάκοβα, (ἐξ οὗ καὶ Βαρνακοβίτης), ἀφιερωμένο στὴν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου (1077). Ἐξαιτίας τῆς φήμης γιὰ τὴν ἁγιότητα τοῦ βίου του -ποὺ εἶχε φτάσει ὡς τὴν Κωνσταντινούπολη- δέχθηκε καὶ τὴν οἰκονομικὴ στήριξη τοῦ αὐτοκράτορα Ἀλεξίου Α΄ Κομνηνοῦ (1081-1118). Στὸ μεταξὺ γιὰ νὰ μονάσουν εἶχαν προσέλθει ἀρκετοὶ ἄνδρες, ποὺ τελοῦσαν ὑπὸ τὴν πνευματικὴ καθοδήγηση τοῦ ὁσίου.
Ὁ Ἀρσένιος κοιμήθηκε εἰρηνικὰ τὸ 1111, ἀφοῦ εἶχε καταστήσει τὴν Μονὴ Βαρνάκοβας «ἁγία Λαύρα τῆς Ρούμελης», προορισμένη νὰ ἀποτελεῖ ἐπὶ χίλια τώρα χρόνια πόλο ἔλξεως πολλῶν προσκυνητῶν, ἐνῶ καὶ ἡ συμβολή της στὴν στήριξη τοῦ Ἑλληνισμοῦ ὑπῆρξε σημαντικὴ κατὰ τὶς περιόδους ἐνετοκρατίας, τουρκοκρατίας καὶ τῆς ἐθνεργεσίας τοῦ 1821.
Ἀπολυτίκιον.
Ἦχος δ΄. Κατεπλάγη Ἰωσήφ.
Ἀρετῆς ὁσιακῆς πεπληρωμένος θαυμαστέ,
μύστα τῆς παρθενικῆς, τῆς ἐν τοῖς ὄρεσι ζωῆς,
τῆς Βαρνακόβης δομήτωρ καὶ ποδηγέτα,
Ἀρσένιε σοφέ, ἄνθος θειότατον
ἀνθῆσαν μυστικῶς, λειμῶσι Πνεύματος,
εἰ καὶ σπηλαίῳ ἤνθησας θεόπνοε,
ἐν κοινοβίῳ ἐκάρπισας·
πιστὲ θεράπον τῆς Θεοτόκου,
τὴν σὴν χάριν μετάδος μοι.
Η Ιερά Μονή Παναγίας Βαρνάκοβας, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, είναι ένα από τα ιστορικότερα μοναστήρια της Ελλάδας. Ιδρύθηκε κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο, το έτος 1077, από τον Όσιο Αρσένιο τον Βαρνακοβίτη και γρήγορα ανεδείχθη σε θρησκευτικό κέντρο μεγάλης ακτινοβολίας, θέση που διατηρεί μέχρι και σήμερα, αποκαλούμενη «η Αγία Λαύρα της Ρούμελης». Το χαρακτηριστικό της όνομα «Βαρνάκοβα» πιθανώς προέρχεται από παλαιότερο σλαβικό τοπωνύμιο.
Η Μονή βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο του νομού Φωκίδας, στον πρώην Δήμο Ευπαλίου, 25 περίπου χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Ναυπάκτου, στον παλαιό δρόμο του Λιδωρικίου. Είναι κτισμένη πάνω σε έναν μικρό λόφο στις παρυφές των Βαρδουσίων Ορέων και σε υψόμετρο 750 περίπου μέτρων, μέσα σε πυκνό δάσος από δρυς και αγριοκαστανιές, με πλουσιότατη θέα προς την ορεινή Ναυπακτία, τη Δωρίδα, το Όρος Γκιώνα και τον ποταμό Μόρνο.
Κορυφαίο κειμήλιο του μοναστηριού υπήρξε η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Βαρνάκοβας. Η εικόνα έφερε εμφανές ράγισμα κατά μήκος του προσώπου της Θεοτόκου, που σύμφωνα με αυτόπτες μάρτυρες δημιουργήθηκε από τοπικό σεισμό στις 15 Αυγούστου 1940, την ώρα του τορπιλισμού του ευδρόμου Έλλη στην Τήνο. (Καταστράφηκε από πυρκαγιά την Κυριακή 14 Ιουνίου του 2020, μαζί με άλλα ιστορικά κειμήλια.)
Η επωνυμία «Βαρνάκοβα» (ή «Βερνίκοβα», ή «Βερνίκωβα», ή «Βερνικώ»), την οποία φέρει η Μονή, ερμηνεύεται με διάφορους τρόπους από τους ιστορικούς. Κατά μία εκδοχή, το όνομα προέρχεται από σλαβικό τοπωνύμιο του 10ου αιώνα. Κατά μία άλλη, η εικόνα της Παναγίας είχε έλθει από την πόλη Βάρνα της Βουλγαρίας, εξ ου και η ονομασία.
Όπως αναφέρει η κτητορική επιγραφή, η οποία βρίσκεται στο εσωτερικό του Καθολικού, εντοιχισμένη υπεράνω της πύλης που συνδέει τον εξωνάρθηκα με τον κυρίως ναό, η Μονή ιδρύθηκε το 1077, επί αυτοκράτορος Μιχαήλ Ζ’ Δούκα (Παραπινάκη) (ο οποίος θήτευσε το διάστημα 1071-1078) και Οικουμενικού Πατριάρχου Κοσμά Α’ Ιεροσολυμίτου (1075-1081). Ιδρυτής της ήταν ο Όσιος Αρσένιος Βαρνακοβίτης, μοναχός καταγόμενος από την Καρυά Δωρίδας, ο οποίος αφιέρωσε τον πρώτο ναό στο Γενέθλιο της Θεοτόκου. Παράλληλα όμως εορταζόταν και η Κοίμηση της Θεοτόκου, η οποία τελικά επεκράτησε ως κυρία εορτή της Μονής.
Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους, το 1204, το Μοναστήρι τέθηκε υπό το Δεσποτάτο της Ηπείρου (1204-1359) και παρέμεινε εντεταγμένο σε αυτό για όσο το Δεσποτάτο υπήρχε (δηλαδή ως το 1359, οπότε και ενσωματώθηκε ξανά στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία). Οι Κομνηνοί Δούκες, άρχοντες του Δεσποτάτου, αγάπησαν τόσο πολύ την Παναγία τη Βαρνάκοβα, ώστε μερικοί εξ αυτών επέλεξαν το καθολικό της Μονής ως τόπο ενταφιασμού τους. Μάλιστα, τουλάχιστον δύο από αυτούς έγιναν μοναχοί: ο Αλέξιος, με το όνομα Ακάκιος, ο κάποτε ηγούμενος (όπως αναφέρθηκε ήδη) και ο πατέρας του Εμμανουήλ, με το όνομα Ματθαίος. Το 1919, ο αρχαιολόγος Αναστάσιος Ορλάνδος ανακάλυψε τους τάφους τους κάτω από το δάπεδο του εσωνάρθηκα, ενώ σώζονται μέχρι σήμερα στη Μονή οι επιτύμβιες πλάκες.
Ανάλογη με τους Κομνηνούς εύνοια προς το Μοναστήρι λέγεται πως επέδειξαν και οι τελευταίοι αυτοκράτορες του Βυζαντίου, οι Παλαιολόγοι.
Μετά το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, προς τα τέλη του 15ου αιώνα, η παράδοση θέλει τη Μονή να πυρπολείται μερικώς και κατόπιν να γνωρίζει παρακμή. Η Βαρνάκοβα, πάντως, επανέρχεται στην Ιστορία λίγα χρόνια αργότερα, το 1520, όταν ηγούμενός της αναλαμβάνει ο Όσιος Δαυίδ (1520-1532). Η Μονή γνωρίζει τότε σημαντική ακμή: υπάρχουν μαρτυρίες πως οι μοναχοί ενδιαφέρονται για την οργάνωση βιβλιοθήκης ενώ εκεί λειτουργεί, από τις αρχές του 16ου αιώνα (πριν από το 1550), με κεντρική μορφή τον μοναχό διδάσκαλο Νικόδημο Καβάσιλα (περίπου 1595-1652) και ως το 1900, περίφημο σχολείο Ελληνικών σε επίπεδο Σχολαρχείου. Κατά την περίοδο αυτή, το 1626, έρχεται στη Βαρνάκοβα και ο Όσιος Ευγένιος ο Αιτωλός, για να μαθητεύσει στον καλογεροδιδάσκαλο Καλλίνικο. Στα 1578 η μονή αριθμεί περίπου 200 μοναχούς, όπως μας πληροφορεί ο Πρωτονοτάριος του Πατριαρχείου Θεοδόσιος Ζυγομαλάς.
Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, η Μονή διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο ως εθνικό και πατριωτικό κέντρο. Υπήρξε κρησφύγετο-ορμητήριο πολλών Κλεφτών και Αρματωλών της γύρω περιοχής (όπως οι Δήμος Σκαλτσάς ή Σκαλτσοδήμος, Κωνσταντάρας ή Ζαχαριάς, Καλύβας), ενώ δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις που ενεπλάκη σε ένοπλη αντιπαράθεση με τους Τούρκους, λόγω της φιλοξενίας κυνηγημένων Ελλήνων οπλαρχηγών. Σε διάφορες μάχες της περιοχής την περίοδο της Επανάστασης του 1821 διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο και ο μοναχός της Μονής Παρθένιος Ζωγράφος, αποκαλούμενος για τη δράση του και «Παπαφλέσσας της Δωρίδας».
Κατά το έκτο έτος της επανάστασης (1826), λίγες εβδομάδες μετά την Έξοδο του Μεσολογγίου, δύναμη 4.000 ανδρών του Κιουταχή, προελαύνοντας προς τα ανατολικά, πολιορκεί την Βαρνάκοβα, όπου φιλοξενούνταν και Έλληνες, οι οποίοι είχαν διαφύγει κατά την Έξοδο. Ηγούμενος είναι τότε ο Κοσμάς Θεοχάρης. Μαζί με τους μοναχούς και τα γυναικόπαιδα, μέσα στο μοναστήρι βρίσκονται αρκετοί οπλαρχηγοί της περιοχής και όχι μόνο (π.χ. Κίτσος Τζαβέλας). Η πολιορκία κρατάει ημέρες, ωστόσο οι Τούρκοι αδυνατούν να καταλάβουν το μοναστήρι. Ύστερα από επανειλημμένες προσπάθειες εκπόρθησης των οχυρώσεών του χωρίς επιτυχία, αποφασίζουν μυστικά να σκάψουν υπόγεια, κάτω από τη Μονή, με σκοπό να την ανατινάξουν. Το μυστικό τους προδίδεται, όμως, στους μοναχούς από έναν Αλβανό και στις 26 Μαΐου αποφασίζεται έξοδος, η οποία και πραγματοποιείται, με απώλεια δύο μοναχών και ενός λαϊκού. Η Βαρνάκοβα, έπειτα, ανατινάζεται από τους Τούρκους, για να ξαναχτιστεί μετά από πέντε χρόνια, το 1831, με (μάλλον προσωπική) επιχορήγηση 1.800 φοινίκων από τον Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος θεωρείται δεύτερος κτήτωρ της Ιεράς Μονής.
Με τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους, το Μοναστήρι λειτουργεί ξανά, χωρίς να έχει την ίδια περιουσία, ούτε την ίδια έκταση, όπως άλλοτε. Το 1984 η Μονή θα ερημωθεί, αλλά από το 1992 και έπειτα επαναλειτουργεί από γυναίκες μοναχές.
Την Κυριακή 29 Ιανουαρίου 2017, από μεγάλη πυρκαγιά που ξέσπασε περί τις 12:30 το μεσημέρι και εξαπλώθηκε ραγδαία εντός διώρου, πολλά κτήρια του Μοναστηριού (πλην του Καθολικού και του νέου Ιερού Ναού) υπέστησαν μεγάλη καταστροφή, ενώ απωλέσθηκε το αρχείο τής Μονής, μαζί με πολλά ιστορικά κειμήλια. Οι εργασίες που απαιτούνται ως την πλήρη αποκατάσταση των ζημιών που προκλήθηκαν, βρίσκονται στο στάδιο της τεχνικής μελέτης και αναμένεται να διαρκέσουν αρκετό καιρό. Ήδη πάντως ξεκίνησε η αναστήλωση του Καθολικού τής Ιεράς Μονής, καθώς το Σάββατο 17 Ιουλίου 2021, ανήμερα της εορτής της Αγίας Μεγαλομάρτυρος Μαρίνας, πραγματοποιήθηκε αγιασμός για την έναρξη των σχετικών εργασιών, οι οποίες αναμένετα να ολοκληρωθούν εντός 1 έτους.
Την Κυριακή 14 Ιουνίου 2020, περί τις 21:30, η Ιερά Μονή επλήγη από νέα πυρκαγιά, η οποία κατέστρεψε ολοσχερώς τον νέο Ιερό Ναό που κατασκευάστηκε μετά το κλείσιμο του Καθολικού. Από την πυρκαγιά αυτή καταστράφηκε και η ιστορική εικόνα της Παναγίας, μαζί με άλλα θρησκευτικά κειμήλια.
Μετά την καταστροφή της ιστορικής εικόνας της Παναγίας, μια νέα εικόνα, ακριβές αντίγραφο της πρώτης, δημιουργήθηκε εξ αρχής. Η νέα εικόνα τοποθετήθηκε στο μοναστήρι στις 14 Αυγούστου 2021. Παρά τις δυσκολίες και τις καταστροφές που έχει αντιμετωπίσει στους 10 αιώνες της ύπαρξής του, το Μοναστήρι παραμένει φάρος της Ορθοδοξίας και πόλος έλξης προσκυνητών. Από την κτίση του μέχρι και σήμερα, αποδίδονται στην Παναγία Βαρνάκοβα πλήθος θαυμάτων, μερικά εκ των οποίων καταγράφονται στα βιβλία που εκδίδει η ίδια η Μονή, η οποία είναι γνωστή σε όλη την Ελλάδα, την Κύπρο, την Ομογένεια, καθώς και σε Ορθόδοξες κοινότητες άλλων χωρών.
Βήμα 1ο: Ας δούμε βίντεο από την Ιερά Μονή Βαρνακόβης.
Βήμα 2ο: Βρίσκω στους χάρτες την Ιερά Μονή Βαρνακόβης.
